Co kryje się pod pojęciem bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników?

Ochrona zdrowia i życia pracowników jest kluczowym obowiązkiem, który powinien być realizowany przez pracodawcę. Rozważamy obowiązek ten w kontekście występowania bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników. W pierwszej kolejności wyjaśnijmy pojęcie takiego szczególnego stopnia zagrożenia.

Jak wiadomo, w procesach pracy, realizowanych przy użyciu rozmaitych narzędzi, maszyn czy urządzeń – w tym technicznych, występuje duża różnorodność zagrożeń. Jednak z całą pewnością nie można każdego z nich kwalifikować w kategoriach bezpośredniego zagrożenia, którego wystąpienie zobowiązuje pracodawcę i pracowników do podjęcia obowiązków, których zignorowanie może w rezultacie prowadzić do urazu, śmierci pracownika, katastrofy, co w konsekwencji – w skrajnych przypadkach, może skutkować odpowiedzialnością karną.

Fakt, że przepisy odwołują się do pojęcia bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika, wskazuje, iż zagrożenia występujące w szeroko rozumianym środowisku pracy podlegają stopniowaniu. Ich najwyższym, kwalifikowanym stopniem jest właśnie zagrożenie o charakterze bezpośrednim, na które są narażone tak istotne wartości, jak zdrowie i życie. Problem w tym, że przepisy odwołując się do pojęcia bezpośredniego zagrożenia, nie definiują tego pojęcia – może to sprawiać pewne trudności na etapie ustalania, czy w danym przypadku zagrożenie ma charakter bezpośredni, czy też nie można mu takiej cechy przypisać.

Chcąc zatem ustalić, czym jest bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika, należy odwołać się w pierwszej kolejności do pojęcia zagrożenia, które często jest utożsamiane ze stanem zagrożenia środowiska pracy, mogącym spowodować wypadek lub chorobę.

Należy zauważyć, że zagrożenie dla zdrowia lub życia może być utożsamiane z bardzo zbliżonym zwrotem, używanym często zamiennie, jakim jest niebezpieczeństwo dla zdrowia lub życia. Zarówno pojęcie bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia i życia, jak i bezpośredniego niebezpieczeństwa dla zdrowia lub życia często oznaczają stan rażącego naruszenia przepisów bhp.

Jak już wcześniej sygnalizowano, zagrożenie dla zdrowia lub życia może mieć charakter bezpośredni lub pośredni. Ustalenie owej bezpośredniości ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia sprawności działań pracodawcy oraz pracowników w obliczu zagrożenia, jak również możliwych działań podejmowanych przez inspektorów pracy.

Bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia pracowników może być utożsamiane z sytuacją, w której zachodzi wysoki stopień prawdopodobieństwa nastąpienia jednego z powyższych skutków. Powinien więc istnieć związek przyczynowy między niedopełnieniem obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy a skutkiem w postaci narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia.

Tak jak samo zagrożenie występujące w procesach pracy może być stopniowalne – czego efektem są szczególne obowiązki związane z wystąpieniem zagrożenia o charakterze bezpośrednim, tak zagrożenie bezpośrednie utraty zdrowia lub życia nie podlega stopniowaniu. Zagrożenie bezpośrednie nie podlega więc ocenie w kategoriach lekkiego, średniego czy ciężkiego. Tym samym ustalenie, że dane zagrożenie ma charakter bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia czy życia, nakłada na strony stosunku pracy takie same obowiązki – niezależnie od tego, czy w danym przypadku narażone jest tylko zdrowie, czy zarówno zdrowie, jak i życie zatrudnionych.

Wystąpienie bezpośredniego zagrożenia utraty zdrowia czy życia w zakładzie pracy zobowiązuje pracodawcę oraz pracowników do podjęcia działań mających na celu eliminację tego zagrożenia. Jeżeli zatem pracodawca lub pracownik ujawni takie zagrożenie, nie ma konieczności zawiadamiania o tym fakcie instytucji uprawnionej do sprawowania kontroli i nadzoru nad warunkami pracy, jaką jest Państwowa Inspekcja Pracy.

Fakt, że nie doszło do zdarzenia noszącego znamiona wypadku przy pracy o skutkach rodzących obowiązek zawiadomienia PIP, nie oznacza, iż organy kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy – w szczególności bhp nie wejdą w posiadanie informacji o bezpośrednim zagrożeniu zatrudnionych. W praktyce powszechnym zjawiskiem jest pisanie przez pracowników lub byłych pracowników skarg na swoich pracodawców. Często dotyczą one problematyki technicznego bezpieczeństwa pracy – mogą więc jak najbardziej odwoływać się do występujących w zakładzie pracy zagrożeń – również tych najcięższych. W takim przypadku skarga wniesiona przez zatrudnionego inicjuje postępowanie kontrolne inspektora pracy w zakresie wynikającym z treści skargi. Inspektorzy pracy mogą wejść w posiadanie informacji o bezpośrednim zagrożeniu dla zdrowia oraz życia nie tylko na podstawie zawiadomienia o wypadku przy pracy czy skargi pracowniczej. Inspekcja obejmuje bowiem regularnym nadzorem zakłady pracy zaliczane do branż, w których zagrożenia mają charakter szczególny – budownictwo, rolnictwo, przemysł czy kolej. Inspektor pracy może zatem ustalić stan bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia w ramach rutynowej i wcześniej zaplanowanej kontroli realizowanej w ramach danego tematu kontrolnego.

Należy pamiętać, że niezależnie od tego, jaką drogą inspektor pracy dowie się o bezpośrednim zagrożeniu dla zdrowia czy życia pracowników, zawsze przeprowadzana jest kontrola w zakładzie pracy. Pracodawca nie ma zatem co liczyć, że inspektor, który dowie się o bezpośrednim zagrożeniu z treści skargi pracownika, wyda zatrudniającemu telefoniczną dyspozycję usunięcia zagrożenia.

Stwierdzone przez inspektora pracy bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia pracowników może być oceniane nie tylko w kontekście naruszeń przepisów bhp, ale również w kategoriach przestępstwa. Warto w tym miejscu powołać się na przepis art. 220 Kodeksu karnego, zgodnie z którym, kto będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat.

Za bezpośrednie niebezpieczeństwo, oceniane w kategoriach czynu przestępczego, może być ukarana osoba odpowiedzialna za bhp w zakładzie pracy. To, że taką osobą odpowiedzialną będzie pracodawca – nie ulega wątpliwości, ponieważ to on, zgodnie z art. 207 § 1 Kodeksu pracy, jest odpowiedzialny za stan bhp w zakładzie, a na zakres tej odpowiedzialności nie mają wpływu obowiązki pracowników w dziedzinie bhp oraz powierzenie wykonywania zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy specjalistom spoza zakładu pracy.

Nie można jednak w praktyce wykluczyć odpowiedzialności karnej osób kierujących pracownikami, o których mowa w art. 212 kp. W przypadku, gdy przeprowadzone przez inspektora pracy postępowanie kontrolne wykaże uchybienia noszące znamiona narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, wówczas inspektor pracy zobowiązany jest do sporządzenia i złożenia do właściwej jednostki prokuratury zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

Obowiązek podjęcia powyższych czynności wynika z przepisu art. 304 § Kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.