O charakterze pracy w szczególnych warunkach nie świadczy liczba kontrolowanych pracowników zatrudnionych w takich warunkach.

Sąd Najwyższy w swoim orzeczeniu wskazuję na problematykę pracy pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. Stwierdzenie pracy w takich warunkach jest niezbędne do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury. Aby nabyć takie świadczenie pracownik musi wykazać, że pracował w szczególnych warunkach. Dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Ponadto, że charakter swojego zatrudnienia u danego pracodawcy pracownik musi wykazać w sposób niebudzący wątpliwości, a pracodawca jest zobowiązany współdziałać z pracownikiem w zakresie gromadzenia dokumentacji niezbędnej do przyznania świadczenia.

Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony został przyjęty do pracy 1 sierpnia 1969 r. W dniu 1 kwietnia 1975 r. powierzono mu stanowisko mistrza w dziale standard-4 z jednoczesnym pełnieniem obowiązków kierownika zmiany. Jego obowiązki polegały m.in. na kierowaniu przebiegiem procesu produkcyjnego przy pomocy podległych brygadzistów i ustawiaczy, organizowaniu i koordynowaniu pracy między brygadzistami, ustawiaczami, zespołami roboczymi i poszczególnymi robotnikami, dopilnowywaniu sporządzania prawidłowych rozliczeń z pobranych do produkcji materiałów i półfabrykatów, nadzorowaniu właściwego ustawiania, obciążania i wykorzystywania maszyn i urządzeń powierzonego odcinka pracy, dbałości o wysoką jakość produkcji przez ścisłe przestrzeganie instrukcji technologicznych, należytym przechowywaniu dokumentów dotyczących wykonywanej pracy. Zajmując stanowisko mistrza, ubezpieczony był odpowiedzialny za pracę jednej zmiany, na której pracowało około 50 pracowników, tj. lakiernicy, blacharze, spawacze, mechanicy i monterzy. W dniu 1 lipca 1985 r. ubezpieczony otrzymał przeszeregowanie i objął stanowisko kierownika oddziału montażu. Był wówczas odpowiedzialny za koordynację pracy trzech zmian. Jego biurko było usytuowane w hali produkcyjnej, gdzie był narażony na zapach lakierów, rozpuszczalników, spalin z wózków widłowych, pyłów oraz hałas. Dodatkowo podłoga na hali była zbudowana z kostek drewnianych, nasączonych materiałami ropopochodnymi. Do obowiązków ubezpieczonego jako mistrza, należało także przeprowadzanie szkoleń stanowiskowych z zakresu BHP. Otrzymywał dodatek do wynagrodzenia z uwagi na warunki szkodliwe panujące na oddziale.

Ubezpieczony pracownik odwołał się od decyzji ZUS odmawiającej mu prawa do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach.

Powołując się na powyższe ustalenia faktyczne, Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie ubezpieczonego było bezzasadne. Odwołując się, z kolei do art. 184 ust. 1 i art. 32 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2017 r., poz. 1383 ze zm.; dalej: ustawa o emeryturach i rentach) oraz § 4 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. z 1983 r., nr 8 poz. 43 ze zm.; dalej: rozporządzenie w spr. wieku emerytalnego), Sąd pierwszej instancji przypomniał przesłanki nabycia prawa do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach. Podkreślił też, że § 2 rozporządzenia  w spr. wieku emerytalnego stwierdza, że okresy pracy uzasadniające prawo do żądanego świadczenia to okresy, których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy.

W ocenie Sądu Okręgowego, przeprowadzone w sprawie postępowanie dowodowe nie wykazało jednak, by ubezpieczony w okresie od dnia 1 kwietnia 1975 r. do dnia 31 maja 1997 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach w pełnym wymiarze czasu pracy. Wskazywały na to dokumenty złożone w aktach osobowych, a w szczególności: karty zadań i obowiązków mistrza, karta zadań i obowiązków starszego mistrza, karta zadań i obowiązków kierownika oddziału produkcyjnego, zadania i obowiązki w zakresie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, obowiązki w zakresie BHP i ochrony środowiska.

Sąd pierwszej instancji podkreślił także, że prawo do emerytury w niższym niż powszechnie przyjęty wieku emerytalnym stanowi przywilej i odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 27 ustawy o emeryturach i rentach, a zatem regulujące je przepisy należy wykładać w sposób ścisły i gwarantujący zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo.

Sąd Apelacyjny na skutek apelacji wniesionej przez ubezpieczonego od wyroku Sądu pierwszej instancji, zmienił ten wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych poczynając od dnia 1 marca 2014 r.

Sąd Apelacyjny krytycznie odniósł się do przeprowadzonego przez Sąd pierwszej instancji postępowania dowodowego, uznając, że sprowadzało się ono jedynie do powierzchownej oceny czynności odwołującego, dokonanej w oparciu o literalne nazewnictwo stanowisk i pisemne zakresy czynności, z całkowitym pominięciem okoliczności, miejsca i rzeczywistego (fizykalnego) charakteru wykonywanych przez ubezpieczonego czynności zawodowych na kolejno zajmowanych stanowiskach.

Sąd Apelacyjny ustalił, że miejscem pracy ubezpieczonego w spornym okresie była hala położona na terenie dawnej Fabryki, w której mieściło się wiele wydziałów: wydział montażowy, lakiernia, spawalnia (zgrzewalnia), epidialnia, ładowanie wózków akumulatorowych, a środowiska pracy oddziaływały na siebie, była to praca w hałasie, spalinach i zapyleniu. Wszystkie opisane stanowiska znajdowały się w swoim bezpośrednim sąsiedztwie, oddzielone najwyżej ścieżką technologiczną i nie były oddzielone żadnymi trwałymi oraz szczelnymi przegrodami uniemożliwiającymi emisję czynników z pozostałych stanowisk, co powodowało ich bezpośredni przepływ w ramach całej hali. Również podłoga całej hali była drewniana i nasączona ropopochodnymi substancjami. W hali nie było ani klimatyzacji, ani wentylacji, brak też jakiejkolwiek informacji na temat stosowania przez pracodawcę środków ochrony bezpośredniej (nauszników, okularów, rękawic, filtrów oddechowych, środków ochrony skóry).

Czy Sąd Apelacyjny uznał pracę wykonywaną przez pracownika za pracę w warunkach szczególnych?

Sąd Apelacyjny przyjął, że pracę wykonywaną przez odwołującego się w spornym okresie, należy uznać za pracę wymienioną w poz. 24, działu XIV, Wykazu A stanowiącego załącznik do rozporządzenia, tj. za pracę polegającą na kontroli międzyoperacyjnej, kontroli jakości produkcji i usług na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł w tej sprawie do Sądu Najwyższego skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego.

Oceniana w niniejszym postępowaniu skarga kasacyjna według Sądu Najwyższego zasługiwała na uwzględnienie. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy uzasadnił ponadto, że przepis art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach zawiera definicję pracownika zatrudnionego w szczególnych warunkach, stanowiąc, iż jest nim pracownik zatrudniony przy pracach:

• znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz
• znacznym stopniu uciążliwości lub
• wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne bądź otoczenia.

Prawo do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze

Uregulowania omawianego artykułu nie precyzują jednak szczegółowych przesłanek nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku. Kwestie te normują  § 2 ust. 1, § 3 i § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Przepisy  te kreują dla pracownika, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, następujące przesłanki nabycia prawa do przedmiotowego świadczenia:

1)      osiągnięcie wieku emerytalnego, wynoszącego 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,

2)      posiadanie wymaganego okresu zatrudnienia, określonego w odniesieniu do kobiet na 20 lat a do mężczyzn na 25 lat i

3)      legitymowanie się co najmniej 15-letnim stażem pracy w szczególnych warunkach, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku.

Zgodnie z art. 184 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r. uzyskują prawo do emerytury po osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32 ustawy, jeżeli:

• w dniu wejścia w życie ustawy osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym oraz
• mają niezbędny okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 ustawy (25 lat dla mężczyzn).

Warunkiem jest także nieprzystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa.

Czy dla oceny danej pracy znaczenie ma jej rodzaj?

W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się również, że dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy.

Praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana:

• stale i
• w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy)
• w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia w spr. wieku emerytalnego.

Decydującą rolę w analizie charakteru pracy ubezpieczonego z punktu widzenia uprawnień emerytalnych ma zatem możliwość jej zakwalifikowania pod którąś z pozycji wymienionych w wykazie A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego.

Jak wyglądało dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego w podobnych sprawach?

W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego dotyczącym kwalifikacji pracy w szczególnych warunkach ukształtował się pogląd, zgodnie z którym zakwalifikowanie danej pracy jako:

• kontrola międzyoperacyjna,
• kontrola jakości produkcji i usług oraz
• dozór inżynieryjno-techniczny

na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie (o których mowa w poz. 24, działu XIV, Wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia w spr. wieku emerytalnego) wymaga odniesienia owej kontroli oraz dozoru inżynieryjno-technicznego do:

a)       konkretnych,

b)      określonych rodzajowo

prac kontrolowanych przez osobę sprawującą dozór, wymienionych w wykazie jako prace w warunkach szczególnych i wykonywanych stale oraz w pełnym wymiarze czasu pracy, a nie do stanowisk pracy, na których byli zatrudnieni pracownicy podlegający dozorowi.

Dodatkowo, podlegające dozorowi prace w szczególnych warunkach powinny mieć charakter podstawowy dla wydziału, w którym były wykonywane.

O takim charakterze prac nie przesądza jednak zatrudnienie przeważającej liczby kontrolowanych pracowników przy pracach w szczególnych warunkach, lecz to, czy dla osiągnięcia celu postawionego wydziałowi konieczne było wykonywanie prac wymienionych w rozporządzeniu.

Jak prawidłowo zakwalifikować pracę pracownika do prac w szczególnych warunkach?

Prawidłowe zakwalifikowanie pracy pracownika jako spełniającej przesłanki określone w poz. 24, działu XIV, Wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia w spr. wieku emerytalnego wymaga ustalenia, że:

• podlegające kontroli i dozorowi prace były pracami w szczególnych warunkach wymienionymi w wykazie,
• wykonywanymi stale i w pełnym wymiarze czasu pracy oraz
• były one pracami podstawowymi dla wydziału, w którym je realizowano.

W ustaleniach Sądu Apelacyjnego wyeksponowano nadzór sprawowany przez ubezpieczonego nad pracami, które można uznać za pracę w szczególnych warunkach. Z ustaleń tych nie wynika jednak, jaki był podstawowy cel zatrudniającego ubezpieczonego działu, choć jego nazwa (Końcówka i Naprawy) zdaje się wskazywać, co trafnie podnosi skarżący, że w dziale tym dokonywano przede wszystkim kontroli już wyprodukowanych samochodów i ewentualnie usuwano (naprawiano) usterki stwierdzone w trakcie tej kontroli. Nie wiadomo też:

• na czym konkretnie polegała owa kontrola (jaki był jej zakres przedmiotowy, czyli wykonania jakich prac wymagało jej przeprowadzenie),
• jaka była ilość oraz rodzaj ujawnionych usterek w stosunku do liczby pojazdów poddanych kontroli, a także
• jaki był czas trwania napraw w stosunku do czasu trwania czynności kontrolnych,
• jaka część napraw wymagała wykonania prac kwalifikowanych jako prace w szczególnych warunkach.

To powoduje, że rzeczywisty charakter zatrudnienia ubezpieczonego w spornym okresie nadal nie został ustalony w sposób umożliwiający niebudzące wątpliwości uznanie, że zatrudnienie to odbywało się w warunkach spełniających kryteria określone w poz. 24, działu XIV, Wykazu A stanowiącego załącznik do rozporządzenia w spr. wieku emerytalnego.

Anna Słowińska

Prawnik; Vox Poland Pomoc Prawna