O nowych przepisach dotyczących zranień ostrymi narzędziami

Zanim udzielę odpowiedzi na Pana pytanie chciałabym wyjaśnić, że regulacje nowego rozporządzenia są wynikiem uchwalonej w maju 2010 r. Dyrektywy Rady 2010/32/UE w sprawie wykonania umowy ramowej dotyczącej zapobiegania zranieniom ostrymi narzędziami w sektorze szpitali i opieki zdrowotnej zawartej między HOSPEEM a EPSU.

Dyrektywa ta nałożyła na Państwa Członkowskie Wspólnoty zobowiązanie do stosowania wyrobów medycznych zawierających mechanizmy chroniące przed zranieniem (tzw. bezpieczne narzędzia). Przepisy implementujące tę Dyrektywę do polskiego porządku prawnego zawarte są we wskazanym rozporządzeniu.

Przechodząc teraz do odpowiedzi na Pana pytanie stwierdzić należy, że nowe rozporządzenie wydane zostało na podstawie regulacji Kodeksu pracy. Natomiast praktyki zawodowe, o które Pan pyta to, opisany przez art. 5 ustawy z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn.: Dz.U. z 2013, poz. 217) jeden z dwóch typów podmiotów wykonujących działalność leczniczą. Praktyka zawodowa jest działalnością gospodarczą wykonywaną jako indywidualna lub grupowa praktyka lekarska albo praktyka pielęgniarki lub położnej. Oznacza to, że lekarze i pielęgniarki oraz położne mogą wykonywać swój zawód w ramach działalności leczniczej jak też „wyłącznie w przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego na podstawie umowy z tym podmiotem”.

Jednakże § 1 ust. 3 rozporządzenia stanowi, że ilekroć przepisy rozporządzenia odnoszą się do pracowników, rozumie się przez to także osoby fizyczne wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, doktorantów, studentów i uczniów niebędących pracownikami oraz wolontariuszy, a także osoby prowadzące pod nadzorem pracodawcy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę działalność gospodarczą na własny rachunek. Ten ostatni element definicji wskazującej krąg podmiotów, których dotyczą przepisy rozporządzenia i odnosi się właśnie do lekarzy, pielęgniarek i położnych wykonujących świadczenia zdrowotne jak praktyki zawodowe.

O ile praktyki zawodowe lekarzy oraz pielęgniarek i położnych są pod pewnymi względami „wyjęte” spod reżimu prawa pracy, w tym przypadku, gdy chodzi o bezpieczeństwo wykonywania świadczeń zdrowotnych nie może być mowy o wyłączeniu części osób wykonujących świadczenia z ochrony.

Podmiot leczniczy ma obowiązek stosowania wszelkich dostępnych środków eliminujących i ograniczających narażenie na zranienia ostrymi narzędziami wobec szeroko zdefiniowanej grupy podmiotów wykonujących świadczenia zdrowotne.

Przepisy rozporządzenia nie przewidują konsekwencji dotyczących niezłożenia lub złożenia po terminie takiego raportu, bo nie jest to dopuszczalne zgodnie z zasadą, że przepisy sankcjonujące brak realizacji nakazów mogą znajdować się jedynie w przepisach rangi ustawowej.

Nie oznacza to oczywiście, że sporządzenie raportu jest nie obligatoryjne i brak jest sankcji za niewywiązanie się z tego obowiązku przez podmiot leczniczy.

Należy bowiem pamiętać, że rozporządzenie wydane zostało na podstawie Kodeksu pracy, który w art. 283§ 1 stanowi, że kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30.000 zł.

Opis czynu z art. 283 § 1 kodeksu pracy nie wskazuje, że chodzi w nim tylko o czyn umyślny, dlatego należy stosować regułę określoną w art. 5 kodeksu wykroczeń, w myśl której wykroczenie może być popełnione w obu tych formach, umyślnej i nieumyślnej.

Odnosząc się do przekroczenia terminu realizacji obowiązku wskazanego w przepisie podkreślić należy, że ustanowienie terminu realizacji obowiązku ma na celu spowodowanie stanu, że podmiot leczniczy stale wykonywać będzie wszelkie czynności zmierzające do eliminacji narażenia na zranienia. Natomiast konsekwencje jego niedotrzymania zawsze będą oceniane indywidualnie i w odniesieniu do konkretnie rozpatrywanego wykroczenia.

Podstawowym zadaniem podmiotów leczniczych jest, moim zdaniem, solidne podejście do nałożonego obowiązku. Należy spojrzeć na wprowadzone rozporządzenia jak na drogowskaz pokazujący jak podejmować działania profilaktyczne. Osobiście uważam, że służby bhp dysponują ogromną wiedzą i często także doświadczeniem związanym z działaniami profilaktycznymi.

Najistotniejsze jest jednak, aby wszelkie działania rozpocząć od dokonania oceny występującego ryzyka zawodowego zranienia, ale także ekspozycji na krew i inny potencjalnie zakaźny materiał biologiczny na danym typie stanowiska pracy. Tu oczywiście przydatne są posiadana już przez służby bhp wiedza i instrukcje postępowania (najlepiej w formie elektronicznej, choć rozporządzenie przewiduje także jako obowiązkową formę pisemną) przy pracach związanych z narażeniem na zranienie ostrymi narzędziami.

Zawsze podkreślać należy, że bardzo istotnym sposobem eliminacji każdych potencjalnych zagrożeń jest promowanie i wdrażanie dobrych praktyk zapobiegania zranieniom ostrymi narzędziami, w szczególności opracowywanie (we współpracy z przedstawicielami pracowników) materiałów informacyjnych dotyczących tych praktyk, wdrażanie odpowiednich do wymagań środków profilaktycznych.

Niezależnie od wysiłków podejmowanych przez służby bhp wysokie znaczenie ma bezpośrednie docieranie do poszczególnych pracowników i prowadzenie systematycznych szkoleń, których celem jest przede wszystkim uświadamianie znaczenia i wagi zapobiegnie narażeniu na zranienie.

Ostrym narzędziem w rozumieniu rozporządzenia są wyroby medyczne służący do cięcia i kłucia oraz mogące spowodować zranienie lub przeniesienie zakażenia.

Ustawodawca chcąc wskazać zakres przedmiotowy regulacji dotyczących bhp związanych ze zranieniem ostrymi narzędziami posłużył się jako bazą szerokim pojęciem wyrobu medycznego.

Definicja legalna wyrobu medycznego znajduje się w art. 2 ust.1 pkt 38 ustawy z 20 maja 2010 r. o wyrobach medycznych (Dz.U. nr 107, poz. 679 ze zm.), który stanowi, że wyrób medyczny to narzędzie, przyrząd, urządzenie, oprogramowanie, materiał lub inny artykuł, stosowany samodzielnie lub w połączeniu, w tym z oprogramowaniem przeznaczonym przez jego wytwórcę do używania specjalnie w celach diagnostycznych lub terapeutycznych i niezbędnym do jego właściwego stosowania, przeznaczony przez wytwórcę do stosowania u ludzi w celu:

a) diagnozowania, zapobiegania, monitorowania, leczenia lub łagodzenia przebiegu choroby,

b) diagnozowania, monitorowania, leczenia, łagodzenia lub kompensowania skutków urazu lub upośledzenia,

c) badania, zastępowania lub modyfikowania budowy anatomicznej lub procesu fizjologicznego,

d) regulacji poczęć

– których zasadnicze zamierzone działanie w ciele lub na ciele ludzkim nie jest osiągane w wyniku zastosowania środków farmakologicznych, immunologicznych lub metabolicznych.

Wskazana definicja pokazuje jak szerokim pojęciem jest pojęcie wyrobu medycznego. Jednakże na użytek rozporządzenia o bhp przy narażeniu na zranienia ostrymi narzędziami, należy brać pod uwagę wyroby medyczne opisane przez ich funkcję, która dotyczy cięcia i kłucia. Chodzi więc tu np. o wszelkie igły, skalpele, nożyczki, wiertła dentystyczne.

Jednak, co ważne, przepisy niniejszego rozporządzenie w zakresie przedmiotowym należy stosować do każdego innego wyrobu medycznego mogący spowodować zranienia lub przeniesienie zakażenia. Mamy tu na myśli narażenie na potencjalne zranienia także przy kontakcie z krwią lub innym potencjalnie zakaźnym materiałem biologicznym.

De facto więc narażenie takie może dotyczyć każdego, kto uczestniczy przy udzielaniu świadczeń medycznych, w tym również osoby, które sprzątają po udzieleniu świadczenia.

Wspomniana przez mnie na wstępie Dyrektywa unijna 2010/32/UE zobowiązała Państwa Członkowskie Wspólnoty do stosowania wyrobów medycznych zawierających mechanizmy chroniące przed zranieniem (tzw. bezpieczne narzędzia).

Podobnie, jak w przypadku pytania o przykłady ostrych narzędzi, także i tym razem nie można się oprzeć na regulacjach prawnych, które wskażą nam na czym te zabezpieczenia mogą polegać.

Oczywiście zabezpieczenia te, jako składowa ostrego narzędzia, które jest definiowane jako wyrób medyczny muszą spełniać wszelkie wymogi stawiane wyrobom medycznym. Natomiast konkretne rozwiązania techniczne stosowane są przez konkretnych producentów i podlegają ocenie w związku z procesem rejestracji wyrobu medycznego.

Należy podkreślić, że zranienie się przez pracownika medycznego ostrym narzędziem w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych jest wypadkiem przy pracy.

Pracodawca zatrudniający personel medyczny (a w szczególności pracujący z użyciem niebezpiecznych narzędzi) ma obowiązek przeprowadzania szkoleń z zakresu bhp. Szkolenia te prowadzone są zgodnie z przepisami rozporządzenia ministra gospodarki i pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawieszkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U nr 180, poz. 1860 ze zm.).

Szkolenie może być organizowane i prowadzone przez pracodawców lub, na ich zlecenie, przez jednostki organizacyjne uprawnione do prowadzenia działalności szkoleniowej w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy na podstawie przepisów o systemie oświaty. Natomiast szkolenie osób będących pracodawcami, pracowników służby bhp oraz instruktorów i wykładowców tematyki bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzą wspomniane jednostki organizacyjne.

Szkolenia takie muszą dotyczyć:

• prawidłowego postępowania z ostrymi narzędziami, w tym narzędziami zawierającymi rozwiązania chroniące przed zranieniem;

• potencjalnego zagrożenia dla życia i zdrowia spowodowanego zranieniem ostrym narzędziem oraz kontaktem z krwią lub innym potencjalnie zakaźnym materiałem biologicznym;

• środków, które należy podjąć w .celu zapobiegania zranieniom ostrymi narzędziami obejmujące standardowe środki ostrożności, bezpieczne systemy pracy, prawidłowe stosowanie i procedury usuwania ostrych narzędzi i odpadów oraz znaczenie uodpornienia w wyniku szczepień ochronnych;

• wyposażenia i stosowania środków ochrony indywidualnej;

• procedury postępowania poekspozycyjnego;

• procedur zgłaszania oraz zasad dokumentowania i sprawozdawczości zranień ostrymi narzędziarni;

• okoliczności i przyczyn zranień ostrymi narzędziami, w tym wyników analiz w tym zakresie.

Zgodnie z art. 207 § 1 Kodeksu pracy pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.

Rozporządzenie w § 5 ust. 2 stanowi, że jeżeli w wyniku oceny ryzyka pracodawca zidentyfikuje możliwości wystąpienia narażenia pracownika na szkodliwy czynnik biologiczny, przeciw któremu jest dostępne szczepienie ochronne, pracownika informuje się o korzyściach szczepienia, możliwych niepożądanych odczynach poszczepiennych oraz możliwych skutkach niepoddania się takiemu szczepieniu. Szczepienie jest przeprowadzane na zasadach określonych w art. 17 i art. 18 oraz art. 20 ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. nr 234, poz. 1570 ze zm.).

Art. 17 i 18 wskazanej ustawy dotyczy obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko chorobom zakaźnym przeprowadzanym w ramach powszechnego, obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego, finansowanych, co do zasady, przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

Art. 20 jest natomiast podstawą do wykonania zalecanych szczepień ochronnych, których celem jest zapobieganie szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych wśród pracowników narażonych na działanie biologicznych czynników chorobotwórczych. Chodzi tu o szczepienia wskazane w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności (Dz.U. z 2012 r. poz. 40). Wśród najszerzej realizowanych na tej podstawie wskazać należy szczepienia przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B osób, które wykonują czynności, w trakcie których dochodzi do kontaktu z materiałem biologicznym pochodzenia ludzkiego (krew i inne płyny ustrojowe oraz wydaliny i wydzieliny) lub sprzętem skażonym tym materiałem biologicznym.

Szczepienia z wskazanego art. 20 są o tyle ważne, że zranienie się przez pracownika medycznego ostrym narzędziem w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych jest wypadkiem przy pracy. Takich zdarzeń jest w Polsce ok. 37 tys. rocznie.

Dlatego z punktu widzenia pracodawcy istotne dla zapewnienia ochrony przed tymi zakażeniami jest podjęcie i dokumentowanie wszelkich działań, które w razie wystąpienia zdarzenia będą dowodem realizacji obowiązków wynikających z bhp.

Nie ma natomiast żadnych sposobów, aby pracodawca zmusił pracownika do zaszczepienia się, jednak zawsze warto szkolić pracowników i przekazywać im wiedzę o zagrożeniach wynikających ze zranień ostrymi narzędziami.

Szacuje się, że w Polsce tylko 2 na 10 przypadków zranienia ostrym narzędziem podczas wykonywania świadczeń medycznych są oficjalnie rejestrowane. Natomiast najgroźniejsze zakażenia wirusem HBV i HCV są przyczyną ok. 2/3 wszystkich stwierdzonych chorób zawodowych u pracowników medycznych.

   Z danych GUS z 2011 r. wynika, że spośród 6492 urazów w placówkach ochrony zdrowia, które zostały zgłoszone przez pracodawców w ramach sprawozdawczości wypadków przy pracy, znalazło się niespełna 300 zranień wyrobami medycznymi.

Są to informacje, które należy upowszechniać wśród pracowników podmiotów medycznych, aby po pierwsze znali konsekwencje i skalę zjawiska, a po drugie, aby sami domagali się szkoleń i wiedzy na temat zabezpieczenia przed narażeniem na zranienia.