Pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za profilaktyczne posiłki i napoje

Pracodawca musi zapewnić nieodpłatnie pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych odpowiednie posiłki i napoje, jeżeli jest to niezbędne ze względów profilaktycznych. Rodzaje tych posiłków i napojów oraz wymagania, jakie powinny spełniać, a także przypadki i warunki ich wydawania określają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. nr 60, poz. 279).

Stanowiska pracy, na których zatrudnieni pracownicy powinni otrzymywać posiłki i napoje, oraz szczegółowe zasady ich wydawania pracodawca ustala w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeżeli taka u niego nie działa, ustaleń tych dokonuje sam – po uzyskaniu opinii przedstawicieli pracowników.

Pracodawca musi zapewnić posiłki profilaktyczne pracownikom, którzy wykonują prace:

• Związane z wysiłkiem fizycznym powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 2000 kcal (8375 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ) u kobiet (np. prace budowlane, przeładunkowe, drogowe).

• Związane z wysiłkiem fizycznym powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet orazwykonywane w pomieszczeniach zamkniętych, w których ze względów technologicznych utrzymuje się stale temperatura poniżej 10°C (np. prace w chłodni) lub wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) wynosi powyżej 25°C (np. prace w hucie, odlewni, kuźni).

• Związane z wysiłkiem fizycznym powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet oraz wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym (od 1 listopada do 31 marca), np. odśnieżanie, naprawę sieci trakcyjnych i energetycznych.

• Pod ziemią.

• Przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i innych zdarzeń losowych.

Posiłki profilaktyczne powinny składać się z 1 gorącego dania o wartości energetycznej ok. 1000 kcal (4187 kJ). Może to więc być albo tylko zupa, albo tylko drugie danie. Jeżeli w firmie nie ma stołówki, pracodawca może wykupić takie posiłki w barze lub restauracji albo dostarczyć pracownikom odpowiednie produkty do ich sporządzenia i zapewnić pomieszczenia, w których będą one przygotowywane.

Prace ciężkie lub bardzo ciężkie to takie, które wymagają użycia dużej siły. Na przykład są wykonywane przy zastosowaniu ciężkich narzędzi czy wiążą się z dźwiganiem ciężarów (np. kopanie, kucie, załadunek).

Według ekspertów z Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wydawanie posiłków profilaktycznych jest uzasadnione ze względu na ciężkość pracy i niewłaściwy mikroklimat przy jej wykonywaniu, wtedy istnieje bowiem potrzeba uzupełnienia rezerw energetycznych w organizmie człowieka.

Posiłek, który pozwoli na wyrównanie bilansu energetycznego, należyzapewnić pracownikom wykonującym bardzo ciężką pracę fizyczną, czyli taką, która powoduje wydatek energetyczny powyżej 2000 kcal (8374 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ) u kobiet.

Wydatek energetyczny to ilość energii cieplnej produkowanej przez organizm podczas wykonywania jakiejkolwiek czynności, w tym związanej z wykonywaną pracą. Stanowi on podstawę oceny kosztu energetycznego takiej pracy, według jej uciążliwości.

Przykładowe wartości wydatku energetycznego przy pracy:

• kilofem to ok. 30 kJ/min (432 kcal/godz.),

• łopatą to ok. 25–40 kJ/min (360–576 kcal/godz.),

• piłą ręczną to ok. 40–50 kJ/min (576–720 kcal/godz.),

• młotem pneumatycznym to ok. 20–35 kJ/min (288–504 kcal/godz.).

Dźwiganie worków o masie 20 kg powoduje wydatek energii ok. 20–30 kJ/min (288–432 kcal/godz.). Koszt energetyczny takiej pracy jest uzależniony od wielkości, sposobu i odległości przenoszenia worków.

W zakresie dokonywania ocen wydatku energetycznego nie ma takich ograniczeń jak w przypadku pomiarów i badań czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

Ocenę taką może praktycznie przeprowadzić każda osoba (firma), która ma odpowiednią wiedzę i doświadczenie w tym zakresie. Istotne jest tu przede wszystkim doświadczenie!

Z badań ekspertów wynika, że w większości przeprowadzonych ocen wydatku energetycznego przez osoby (firmy) niemające wystarczającego doświadczenia wielkości wydatku energetycznego zostały zawyżone w stosunku do profesjonalnych badań. Dlatego tak ważny jest tu odpowiedni wybór ewentualnego wykonawcy tych ocen.

Podczas pracy w gorącym mikroklimacie (np. w wysokich temperaturach) wydatek energetyczny jest wyższy niż podczas takiej samej pracy w warunkach komfortu cieplnego (komfort cieplny to najkorzystniejsze warunki mikroklimatu pomieszczenia, w których człowiek czuje się dobrze). Dlatego też w warunkach gorącego mikroklimatu uzasadnione jest podawanie posiłków pracownikom już wtedy, gdy wykonują oni ciężką pracę fizyczną, czyli powodującą wydatek energetyczny ponad 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i ponad 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet.

Posiłek profilaktyczny powinien mieć wartość kaloryczną ok. 1000 kcal (4187 kJ) i być wydawany w formie jednego dania gorącego w czasie regulaminowych (ustalonych w regulaminie danej firmy) przerw w pracy – w zasadzie po 3, 4 godz. pracy, aby zrównoważyć wydatkowaną w tym czasie energię.

Posiłek profilaktyczny powinien zawierać ok.:

• 50–55% węglowodanów,

• 30–35% tłuszczów,

• 5% białek.

Jeżeli pracodawca nie ma możliwości wydawania posiłków ze względu na rodzaj wykonywanej przez pracowników pracy (np. poza terenem zakładu pracy, przy pracach drogowych) lub ze względów organizacyjnych, to może wtedy zapewnić pracownikom korzystanie w czasie pracy z takich posiłków w punktach gastronomicznych lub dostarczyć im produkty do samodzielnego przyrządzania posiłków w czasie pracy.

Warunki uzasadniające wydawanie, zamiast posiłku gotowego do spożycia, bonów do punktu gastronomicznego lub produktów do samodzielnego przyrządzenia posiłku przez pracownika pracodawca musi ustalić w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeżeli taka u niego nie działa, ustala je sam, po uzyskaniu opinii przedstawicieli pracowników.

Obowiązkiem pracodawcy jest też zapewnienie wszystkim pracownikom wody zdatnej do picia lub innych napojów. Natomiast pracownikom zatrudnionym stale lub okresowo w warunkach szczególnie uciążliwych pracodawca musi zapewnić wodę i inne napoje (np. wodę mineralną, herbatę, soki owocowe).

Liczba, rodzaj i temperatura napojów powinny być dostosowane do warunków wykonywanej pracy oraz potrzeb fizjologicznych pracowników.

Napoje zimne lub gorące (w zależności od warunków wykonywanej pracy) trzeba zapewnić pracownikom zatrudnionym:

• W warunkach gorącego mikroklimatu (czyli w pomieszczeniach, miejscach wykonywania pracy, w których panuje wysoka temperatura) charakteryzującego się wartością wskaźnika obciążenia termicznego (WBGT) powyżej 25°C.

• W warunkach zimnego mikroklimatu (gdzie panuje niska temperatura) charakteryzującego się wartością wskaźnika siły chłodzącej powietrza (WCI) powyżej 1000.

• Przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia poniżej 10°C lub powyżej 25°C.

• Przy pracach związanych z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu 1 zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet.

• Na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28°C.

Napoje powinny być:

• odpowiednio zimne lub gorące – w zależności od warunków wykonywania pracy,

• wzbogacone w sole mineralne i witaminy – w przypadku wykonywania pracy w warunkach gorącego mikroklimatu,

• dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej i w ilości zaspokajającej ich potrzeby.

Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom odpowiednie warunki higienicznosanitarne przygotowywania oraz spożywania posiłków i napojów, które im wydaje.

Warunki higienicznosanitarne przygotowywania oraz spożywania posiłków i napojów można znaleźć w przepisach rozdziału 5 Jadalnie załącznika nr 3 Wymagania dla pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych do rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).

Bezwzględny obowiązek zapewnienia pracownikom pomieszczeń do spożywania posiłków, czyli jadalni, mają pracodawcy zatrudniający więcej niż 20 pracowników na 1 zmianie (nie dotyczy to prac o charakterze biurowym). Dodatkowo trzeba zapewnić takie pomieszczenia, jeśli zatrudnia się pracowników przy pracach narażających na kontakt ze środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi, materiałami biologicznie zakaźnymi albo przy pracach szczególnie brudzących.

Ponadto pracodawca zatrudniający do 20 pracowników powinien im zapewnić warunki do higienicznego spożywania posiłków i co najmniej ustępy oraz umywalki, a także miejsca do higienicznego przechowywania odzieży własnej (domowej), roboczej i ochronnej. Jeżeli w zakładzie pracy takiego pracodawcy nie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia i prace brudzące lub szczególne wymagania sanitarne, miejsca do spożywania posiłków, przechowywania odzieży oraz umywalki mogą znajdować się w jednym pomieszczeniu.

Za naruszenie przepisów i zasad bhp – w tym dotyczących profilaktycznych posiłków oraz napojów – pracodawca lub osoby kierujące pracownikami mogą zostać ukarani przez inspektora pracy Państwowej Inspekcji Pracy karą grzywny w postaci mandatu karnego w wysokości do 2.000, a w przypadku recydywy – 5.000 zł.

Inspektor pracy – zamiast wystawiania mandatu karnego – może także skierować wniosek do sądu grodzkiego, czyli właściwego wydziału sądu rejonowego, o ukaranie osoby winnej popełnienia powyższego wykroczenia grzywną od 1.000 do 30.000 zł.

Ponadto pracodawca niewykonujący nakazu inspektora pracy może zapłacić grzywnę do 10.000 zł, a jeżeli jest osobą prawną lub jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej – 50.000 zł. Natomiast w przypadku wielokrotnego nakładania grzywny jej kwoty to odpowiednio 50.000 i 200.000 zł.