Przepisy o Społecznej Inspekcji Pracy zgodne z Konstytucją

W 2015 roku Konfederację Pracodawców „Lewiatan” skierował do Trybunału Konstytucyjnego (dalej: TK) wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją RP niektórych przepisów ustawy z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2015 r., poz. 567; dalej: ustawa o SIP). Wskazane w ustawie szerokie kompetencje społecznej inspekcji pracy (sip) zostały uznane za zbyt dużą ingerencję w wolność prowadzenia działalności gospodarczej, a przepisy ustawy – jako zbyt ogólne i nieprecyzyjne.

Przepisom ustawy o SIP „Lewiatan” zarzucał we wniosku do TK:

• nieprecyzyjność (np. wskazywano, że art. 3 ust. 1-2 ustawy o SIP operuje nieokreślonymi pojęciami takimi jak: komórka organizacyjna, oddział, czy zakład pracy),
• godzenie w wolność gospodarczą (art. 4 ustawy o SIP zdaniem wnioskodawcy wyposaża społecznych inspektorów pracy w uprawnienia znacznie wykraczające poza cel działania społecznej inspekcji pracy, jakim jest kontrola warunków pracy i bhp; inspektorzy mogą bowiem kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych oraz procesy technologiczne i wchodzić do pomieszczeń zakładu w każdym czasie, a pracodawca nie ma żadnego mechanizmu umożliwiającego powstrzymanie inspektora przed takimi działaniami, nawet gdyby ich podjęcie mogło spowodować znaczne straty dla pracodawcy), czy
• brak określenia wymagań kwalifikacyjnych dla pracownika – społecznego inspektora pracy (poza wskazaniem w art. 5 ustawy, że ma być członkiem związku zawodowego i nie może pełnić kierowniczej funkcji w zakładzie pracy).

Na rozprawie przed TK reprezentanci pracodawców podnosili też argument, iż istnienie SIP jest w istocie zbędne – są już organy kontrolne (Państwowa Inspekcja Pracy) i reprezentacja pracowników (związki zawodowe), a więc tworzenie kolejnego ciała kontrolującego pracodawcę powoduje utrudnienie prowadzenia działalności gospodarczej.

Trybunał Konstytucyjny odrzucił jednak niemal wszystkie argumenty skarżącej Konfederacji Pracodawców i wyrokiem zapadłym 26 kwietnia 2018 r. (syg. K 6/15) stwierdził, że sporne przepisy ustawy o SIP są zgodne z Konstytucją, z jednym wyjątkiem – przepis art. 8 ust. 2 ustawy o SIP.

Wskazany przepis ustawy o SIP, dający społecznym inspektorom pracy szerokie prawo żądania informacji i dokumentów, nie gwarantuje ochrony prywatności pracowników, których te dokumenty dotyczą. To jest zaś dobro chronione konstytucyjnie, gdyż tylko zainteresowana osoba ma decydować o zakresie dostępu do jej danych, w tym danych osobowych. Dlatego TK uznał, że art. 8 ust. 2 ustawy o SIP w zakresie, w jakim nie uzależnia obowiązku udzielenia społecznemu inspektorowi pracy informacji i okazania mu dokumentów od uzyskania zgody pracownika w wypadkach, w których realizacja tego obowiązku wiązałaby się z udostępnieniem danych osobowych tego pracownika, jest niezgodny z Konstytucją.

W uzasadnieniu TK wskazał m.in., że nie można uznać, iż ustawa o SIP zbyt szeroko i nieprecyzyjnie określa kompetencje społecznych inspektorów pracy oraz nie wskazuje prawidłowo ich kwalifikacji. Zdaniem TK objęcie kontrolą realizowaną przez inspektorów SIP także innych zagadnień prawa pracy niż te dotyczące bhp jest racjonalnym rozwiązaniem ustawowym z punktu widzenia celów, dla których społeczna inspekcja pracy została powołana. Ma ona bowiem służyć związkom zawodowym jako narzędzie realizacji ich funkcji ochrony uprawnień i interesów pracowników w odniesieniu do wszystkich przepisów i zasad prawa pracy. Do zakładowych organizacji związkowych należy czuwanie nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy dotyczących nie tylko bhp.

Opisany w zakwestionowanych przez wnioskodawcę przepisach zakres działania SIP pokrywa się również z zakresem działania Państwowej Inspekcji Pracy. Obie inspekcje – społeczna i państwowa – tworzą w efekcie spójny i wzajemnie się uzupełniający system kontroli przestrzegania prawa pracy.

Co do kwalifikacji inspektorów SIP, Trybunał uznał, że z istoty społecznego charakteru wykonywanej przez nich kontroli wynika, że nie muszą oni posiadać wiedzy specjalistycznej, jaka wymagana jest np. od inspektorów PIP. Istotne jest, że są to pracownicy danego zakładu, mający dobre rozeznanie co do problemów, jakie w nim istnieją. Art. 5 ust. 3 ustawy o SIP określił natomiast wymogi co do stażu pracy (co do zasady minimum 5 lat w danej branży i co najmniej 2 lata w danym zakładzie pracy). To powinno gwarantować, że funkcję tę pełnić będą osoby mające co najmniej podstawowe rozeznanie na temat realiów pracy w danej branży i w danym zakładzie.

Odnosząc się do nieprecyzyjności pojęć, takich jak „zakład pracy”, „oddział” lub „wydział”, a także „komórka organizacyjna”, TK uznał, że ich znaczenie można ustalić, posługując się wykładnią językową, systemową i funkcjonalną przepisów ustawy o SIP. 

Zakwestionowanie konstytucyjności przepisu o dostępie do dokumentów i informacji oznacza, że społeczny inspektor pracy nie ma prawa do otrzymywania informacji oraz do wglądu w dokumentację pracodawcy, jeżeli znajdują się tam dane osobowe, a pracownicy i inne osoby, których te dane dotyczą, nie wyrazili zgody na ich udostępnienie społecznej inspekcji pracy.

Pracodawca, przed udostępnieniem takich dokumentów społecznemu inspektorowi musi uprzednio uzyskać stosowną zgodę osób, których dane w takich informacjach lub dokumentach się pojawiają.

Michał Culepa
prawnik, specjalista z zakresu prawa pracy