Zagrożenia biologiczne przy pracach w kontakcie z glebą, zwierzętami hodowlanymi, bądź przy uprawie roślin

W rolniczym środowisku pracy, obok zagrożeń mechanicznych, elektrycznych czy chemicznych, zagrożenia biologiczne stanowią swoistą normę. Nie bez powodu praca w rolnictwie jest zaliczana do wykazu prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych – co jasno wynika z załącznika nr 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.

Pod pojęciem biologicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy kryją się mikro i makro organizmy, jak również wytwarzane przez nie substancje wywierające niekorzystny wpływ na organizm ludzki, co może być przyczyną rozmaitych dolegliwości zdrowotnych oraz w dłuższej perspektywie – chorób zawodowych. W praktyce można wyróżnić kilka grup czynników szkodliwych:

• czynniki powodujące choroby zakaźne – wirusy, bakterie, grzyby czy pierwotniaki,
• czynniki o działaniu alergizującym oraz toksyny wytwarzane przez rośliny – w tym uprawne oraz jady zwierzęce,
• czynniki rakotwórcze – związane np. z pyłem drzewnym czy grzybami pleśniowymi.

Powyższą klasyfikację czynników biologicznych, opartą o rodzaj działania danego czynnika na organizm ludzki można uzupełnić o organizmy przenoszące choroby – do których zaliczają się np. kleszcze.

Na szczęście nie każdy czynnik biologiczny, który towarzyszy pracy np. w gospodarstwie rolnym, występuje z jednakowym nasileniem. W zależności od stopnia zagrożenia czynniki biologiczne można podzielić na:

• czynniki niezagrażające pracownikom, w przypadku których ryzyko choroby jest pomijalne,
• czynniki mogące powodować dolegliwości u pracowników, w przypadku których istnieje skuteczna profilaktyka,
• czynniki mogące powodować poważne dolegliwości, rozprzestrzeniające się, w przypadku których istnieje skuteczna profilaktyka,
• czynniki mogące wywoływać choroby o dużym stopniu śmiertelności, zdolne do rozprzestrzeniania się, w przypadku których nie ma skutecznych metod zapobiegawczych.

Do tych najbardziej istotnych źródeł czynników biologicznych zaliczyć można:

• zwierzęta hodowlane,
• rośliny uprawne oraz
• produkty roślinne,
• gleba oraz
• szeroko rozumiany pył rolniczy.

Zwierzęta

Nie sposób prowadzić hodowli zwierząt bez zupełnego kontaktu z ich wydzielinami, wydalinami czy tkankami. Problem w tym, że mogą w nich znajdować się zarazki oraz alergeny, które mogą być wytwarzane zarówno przez same zwierzęta – jak również przez drobnoustroje, które są źródłem chorób odzwierzęcych.

Sytuację komplikuje fakt, iż zarówno zarazki, jak i pasożyty wywołujące choroby odzwierzęce mogą być na człowieka przenoszone kilkoma drogami:

• oddechową,
• pokarmową oraz
• przez skórę.

Zwykle do zakażenia dochodzi poprzez kontakt ze zwierzętami – zwłaszcza chorymi, z produktami pochodzącymi od zwierząt – mięsem oraz jego przetworami. Do zakażenia może dojść również poprzez kontakt z sierścią zwierzęcia, jak i z urządzeniami służącymi do jego pielęgnacji.

Rośliny to nie tylko pożywienie – dla człowieka czy zwierząt. Substancje roślinne mogą bowiem wykazywać negatywny wpływ na organizm ludzki. Ten ujemny wpływ może wynikać z właściwości toksycznych, drażniących oraz alergizujących poszczególnych substancji pochodzenia roślinnego na organizm ludzki. Mogą one przenikać do organizmu drogą oddechową, jak również przez skórę – powodując choroby układu oddechowego czy skóry.

Ekspozycja na pył drzewny może działać na organizm uczulająco – zarówno w obrębie układu oddechowego jak i skóry. Pył może mieć również działanie drażniące – w obrębie zmian błony śluzowej nosa i gardła. Szczególnie niebezpieczne mogą okazać się pyły z twardych gatunków drewna – dębu i buku. Mogą one bowiem wykazywać działanie rakotwórcze.

Natomiast uprawiane rośliny takie jak czosnek czy cebula mogą wywoływać dolegliwości skórne – podobnie jak prace leśne gdzie występuje narażenie na kontakt z żywicą czy sokiem drzew.

Trudno wyobrazić sobie pracę w gospodarstwie rolnym bez kontaktu z glebą. Jednak występuje też wiele innych zawodów, stanowisk pracy, mających bezpośredni kontakt z glebą w czasie pracy np. ogrodnik, czy pracownik zajmujący się rewitalizacją terenów zielonych w miastach. Wprawdzie gleba stanowi niewielkie zagrożenie pod względem czynników biologicznych, jednak nie można wykluczyć że będą w niej zawarte bakterie czy grzyby o działaniu alergizującym.

Wyodrębnić należy w tym miejscu tzw. pył rolniczy. Jest on znacznie bardziej problematyczny, gdyż często  jest niewidoczny ale wdychany podczas pracy w gospodarstwie.

W skład pyłu rolniczego mogą wchodzić większe lub mniejsze cząstki rozmaitego pochodzenia. Mogą to być elementy roślinne, mineralne pochodzenia globowego, cząstki pochodzące z pracujących urządzeń i maszyn, jak również cząstki, których źródłem są nawozy oraz wszelkie zanieczyszczenia.

Szczególne znaczenie mają biologiczne czynniki szkodliwe, które zawarte są w pyle rolniczym w postaci drobnoustrojów. Problemem są zwłaszcza drobnoustroje, których rozwój jest związany z przemoczonymi i nieodpowiednio przechowywanymi produktami.

Powszechność zagrożeń biologicznych występująca w na różnych stanowiskach pracy, w tym m.in. w gospodarstwie rolnym, w żadnym razie nie jest podstawą aby uznać je za przysłowiowe „zło konieczne” i przejść do porządku dziennego bez podejmowania właściwych środków profilaktycznych. Źródłem obowiązków zatrudniającego pracowników zawodowo narażonych na czynniki biologiczne (w tym prowadzącego gospodarstwo rolne) jest wspomniane wcześniej rozporządzenie Ministra Zdrowia z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy. Obok klasyfikacji szkodliwych czynników biologicznych i wykazu prac narażających pracowników na działanie tych czynników, przepisy powyższego rozporządzenia normują szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami wynikającymi ze szkodliwych czynników biologicznych.

Zasadą, którą należy przestrzegać względem pracowników zatrudnionych w narażeniu na czynniki biologiczne (m.in. w gospodarstwie rolnym) wiąże się z obowiązkiem stosowania wszelkich dostępnych środków eliminujących narażenie na czynniki biologiczne. Jednak zanim zostanie dobrany właściwy środek zapobiegawczy niezbędne jest dokonanie przez pracodawcę oceny ryzyka zawodowego na jakie jest lub na jakie może być narażony czynniki biologiczne pracownik. Dokonując takiej oceny należy uwzględnić w szczególności:

• klasyfikację oraz wykaz szkodliwych czynników biologicznych,
• rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego,
• informacje na temat potencjalnych działań szkodliwych czynników biologicznych, możliwych chorób jakie mogą wystąpić w następstwie danej pracy oraz chorób które zostały już stwierdzone – mających bezpośredni związek z wykonywaną pracą.

Ocena ryzyka zawodowego powinna również uwzględniać wskazania i rekomendacje Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy.

Obowiązkiem pracodawcy związanym z ochroną zatrudnionych przed zagrożeniami czynnikami biologicznymi jest zapewnienie pracownikom bezpiecznych warunków spożywania posiłków i napojów – w wydzielonych pomieszczeniach. Przepisy nie definiują czym takie wydzielone pomieszczenia są – można zatem przyjąć, że są to pomieszczenia, w których nie występuje narażenie na zagrożenia związane z czynnikami biologicznymi, wyposażone we właściwą infrastrukturę zgodnie z ich przeznaczeniem.

Obok zapewnia bezpiecznych warunków do spożywania posiłków rolą pracodawcy jest ponadto zapewnienie urządzeń higieniczno-sanitarnych, jak również środków higieny osobistej oraz – jeżeli jest to niezbędne – środków do odkażania skóry lub błon śluzowych.

Jak już podkreślono, nie sposób całkowicie wyeliminować zagrożeń biologicznych w przypadku wykonywania prac w gospodarstwie rolnym. Jednak właściwe działania prewencyjne są w stanie stworzyć warunki środowiska pracy minimalizujące zagrożenia związane ze szkodliwymi zagrożeniami biologicznymi.

Niezbędnym minimum jest przestrzeganie zasad higieny, co wiąże się z utrzymywaniem należytej czystości i porządku na terenie np. gospodarstwa – w tym w obrębie budynków i pomieszczeń inwentarskich.

Szczególnie groźnym – bo niewidocznym zagrożeniom związanym z pyłem rolniczym można zapobiegać poprzez właściwe przechowywanie produktów pochodzenia roślinnego – płodów, pasz w warunkach właściwej temperatury oraz wilgotności. Pasza, w której pojawiły się ogniska pleśni może stanowić poważne zagrożenie zarówno dla ludzi jak i zwierząt – powinna zostać zniszczona a pomieszczenie, w którym była przechowywana, powinno zostać poddane dezynfekcji.

Właściwa profilaktyka powinna dotyczyć nie tylko zagrożeń biologicznych związanych z pyłem rolniczym czy wynikających z niewłaściwie przechowywanych produktów roślinnych. Nie mniej ważna jest profilaktyka dotycząca chorób odzwierzęcych gdzie niezbędne jest przestrzeganie przepisów sanitarnych, co wiąże się z używaniem odzieży ochronnej oraz szczególnymi środkami ostrożności względem chorych zwierząt.

W praktyce mimo stosowania właściwych działań profilaktycznych nie można wykluczyć, że u pracownika świadczącego pracę w narażeniu na czynniki biologiczne zostanie stwierdzona choroba mająca związek z narażeniem na działanie tego szkodliwego czynnika. W takim przypadku rolą pracodawcy jest poinformowanie właściwego inspektora sanitarnego o zaistniałym przypadku zachorowania. Ponadto niezbędne jest zapewnienie pozostałym pracownikom – którzy świadczą pracę w warunkach narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego, możliwości przeprowadzenia badań lekarskich.

Reasumując, mimo charakteru zagrożeń związanych ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi, działania dotyczące ich redukcji są często marginalizowane – w przeciwieństwie do środków zapobiegawczych podejmowanych w przypadku zagrożeń mechanicznych czy elektrycznych. Trzeba jednak pamiętać, że należyty poziom świadomości pracodawcy (w tym np. prowadzącego gospodarstwo rolne i zatrudniającego przy pracach rolniczych pracowników) pozwala na uniknięcie problemów zdrowotnych związanych z ekspozycją na szkodliwe zagrożenia biologiczne.