Prawo do emerytury i renty rodzinnej wypadkowej – czy można pobierać jednocześnie oba świadczenia?

W sprawie rozpoznanej 31 stycznia 2017 r., sygn. akt II UK 648/15 przez Sąd Najwyższy ubezpieczona odwołała się od decyzji ZUS, wydanej w wykonaniu prawomocnego wyroku sądu okręgowego przyznającej jej prawo do renty rodzinnej po zmarłym w wyniku wypadku przy pracy synu, poczynając od dnia 1 marca 2010 r. i zawieszającej (wstrzymującej) wypłatę tego świadczenia ze względu na zbieg prawa do niego z prawem do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona pobiera od 1 kwietnia 2000 r. emeryturę, przyznaną jej decyzją ZUS. Po śmierci syna, co nastąpiło 17 listopada 2008 r., ubezpieczona wystąpiła o przyznanie jej renty rodzinnej.

Sąd okręgowy zmienił decyzję ZUS z 22 października 2010 r. w ten sposób, że przyznał ubezpieczonej prawo do renty rodzinnej, poczynając od 1 marca 2010 r.

Sąd okręgowy stwierdził, że z przepisów art. 24-26n ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (dalej: ustawa wypadkowa) wynika, że nie regulują one sytuacji zbiegu prawa do emerytury oraz renty rodzinnej z tytułu wypadku przy pracy. Jednakże zgodnie z art. 58 ustawy wypadkowej, w zakresie nieuregulowanym tym aktem prawnym stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Natomiast art. 95 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawy o emeryturach i rentach z FUS) zawiera ogólną zasadę, zgodnie z którą zbieg prawa do kilku świadczeń określonych w ustawie rodzi dla organu rentowego obowiązek wypłaty tylko jednego – wyższego albo wybranego – świadczenia.

Sąd okręgowy powołał wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego, stanowisko, że zasada wypłacania tylko jednego świadczenia z ubezpieczenia społecznego (art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) stanowi wyraz obowiązującej w prawie ubezpieczeń społecznych zasady solidarności ryzyka i nie jest sprzeczna z konstytucyjną zasadą równości, wyrażoną w art. 32 Konstytucji RP.

Sąd apelacyjny oddalił apelację ubezpieczonej od wyroku sądu okręgowego. W ocenie sądu apelacyjnego przepisy dotyczące realizacji świadczeń w sytuacji zbiegu prawa do nich, zawarte w art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, mają walor powszechności w stosunku do pozostałych regulacji przyjętych w innych aktach prawnych.

Sąd drugiej instancji podkreślił, że art. 26 ust. 1 czy ust. 2 ustawy wypadkowej czyni wyłom od ogólnej zasady wypłaty jednego świadczenia i wprowadza uprzywilejowanie osób objętych jego zakresem – umożliwia bowiem pobieranie jednego z przyznanych świadczeń w całości powiększonego o połowę drugiego przyznanego świadczenia.

Sad apelacyjny zauważył, że przyjmując stanowisko skarżącej, osobie uprawnionej do emerytury oraz renty rodzinnej z tytułu wypadku przy pracy przysługiwałoby prawo do pobierania obydwu tych świadczeń w pełnej wysokości, natomiast osobie bezpośrednio dotkniętej zdarzeniem w postaci wypadku przy pracy przysługiwałoby prawo do pobierania świadczeń na zasadach mniej korzystnych. Trudno przyjąć taką intencję prawodawcy, biorąc pod uwagę szczególny, odszkodowawczy charakter świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego. Taki wniosek kłóci się również z konstrukcją instytucji renty rodzinnej, która ma charakter wtórny w stosunku do świadczenia głównego przyznanego osobie dotkniętej skutkami zdarzenia chronionego.

W konsekwencji sąd odwoławczy uznał za błędne uznał stanowisko skarżącej, która podnosiła, że zasadą prawa polskiego jest pobieranie dwóch świadczeń z zabezpieczenia społecznego.

Ubezpieczona zaskarżyła ten wyrok do Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną. W uzasadnieniu wyroku sąd podkreślił, że konieczne jest systemowe postrzeganie norm ubezpieczenia społecznego i traktowanie ich jako jednego zwartego systemu.

W ustawodawstwie ubezpieczeniowym da się wyróżnić zasadę pobierania jednego świadczenia (wyższego lub wybranego przez uprawnionego) w sytuacji tzw. zbiegu u jednej osoby prawa do kilku świadczeń (art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, art. 33 ust. 1 i 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, art. 25 ust. 1 i 2 ustawy wypadkowej) i wyjątki od tej zasady (np. art. 26 ust. 1 - 2 ustawy wypadkowej). Zasada pobierania tylko jednego świadczenia z zakresu zabezpieczenia społecznego (z podobnymi wyjątkami od tej reguły) została przejęta do ustawy o emeryturach i rentach z FUS z art. 69 i 70 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Zgodnie z art. 95 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zasada ta ma również zastosowanie do zbiegu prawa do emerytury lub renty określonych w ustawie z prawem do świadczeń przewidzianych w odrębnych przepisach z zakresu zabezpieczenia społecznego, niezależnie od ich ubezpieczeniowego czy też zaopatrzeniowego charakteru, z wyjątkami wskazanymi w art. 96.

W ocenie Sądu Najwyższego, obowiązywanie zasady pobierania jednego świadczenia na gruncie ustawy wypadkowej ma swe źródło nie tyle w samym generalnym charakterze unormowań zawartych w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z FUS (jak przyjął to sąd apelacyjny), ale przede wszystkim z uwagi na odesłanie w ustawie wypadkowej.

Ustawodawca w art. 58 ustawy wypadkowej zdecydował się na odesłanie generalne przez wskazanie, że do sytuacji nieuregulowanych stosuje się odpowiednio przepisy o ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Ustawa wypadkowa w art. 26 ust. 1 wprawdzie przewiduje pobieranie dwóch świadczeń – emerytury i renty wypadkowej – przez osobę niezdolną do pracy na skutek wypadku przy pracy, ale w ograniczonym zakresie („półtora świadczenia”). Trudno zaś jest uznać, że zamiarem ustawodawcy było korzystniejsze ukształtowanie uprawnień w zakresie ubezpieczenia wypadkowego członków rodziny ubezpieczonego niż samego poszkodowanego zdarzeniem objętym tym ryzkiem. Gdyby natomiast ustawodawca chciał tak samo potraktować samego ubezpieczonego i członków jego rodziny, to odpowiednie unormowanie stanowiące wyjątek od zasady ogólnej zawarłby w ustawie wypadkowej.

Sąd Najwyższy podkreślił, że dostosowanie normy „z odesłania”, tj. art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym w razie zbiegu u jednej osoby prawa do kilku świadczeń przewidzianych w ustawie wypłaca się jedno z tych świadczeń – wyższe lub wybrane przez zainteresowanego, oznacza – zgodnie z „zakresem odniesienia” w art. 58 ustawy wypadkowej – zastosowanie wyrażonej w niej zasady pobierania jednego świadczenia do zbiegu emerytury z rentą rodzinną wypadkową.

W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał za bezzasadny zarzut naruszenia art. 95 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez błędną jego wykładnię.

Warto też wspomnieć o wyroku Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2004 r., sygn. akt II UK 292/03, w którym SN orzekł, że do pobierania świadczeń z tytułu zbiegających się uprawnień w sferze zabezpieczenia społecznego nie wystarczy samo „milczenie” ustawodawcy i wobec ogólnej reguły prawa do korzystania z jednego świadczenia, konieczny jest wyjątek wprowadzony w przepisie szczególnym. Tym samym milczenie ustawodawcy w ustawie wypadkowej co do zbiegu prawa do renty rodzinnej wypadkowej z emeryturą z powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych nie może być odczytane jako regulacja „zupełna” w takim rozumieniu, że wynika z niego wyjątek od zasady pobierania jednego świadczenia pozwalający na nieograniczone pobieranie dwóch świadczeń. Skoro według powszechnie przyjętych reguł wykładni prawa, norma zawierająca wyjątek od zasady nie może być interpretowana w sposób rozszerzający ani też stosowana w drodze analogii do innych sytuacji niż wyraźnie w niej przewidziane, to tym bardziej takiej normy nie można wyinterpretować z milczenia ustawodawcy.

Ramka