Związek wypadku z pracą i inne przesłanki wypadku przy pracy w orzecznictwie Sądu Najwyższego

Orzekając w kwestii wypadków przy pracy Sąd Najwyższy (dalej: SN) poczynił kilka istotnych dla interpretacji przepisów uwag, które są nadal aktualne i należy mieć je na względzie dokonując kwalifikacji wypadku przy pracy. Orzeczenia Sądu Najwyższego wyjaśniają pojęcie wypadku przy pracy i konieczne warunki do jego zaistnienia.

Już na wstępie zwróćmy uwagę na pojęcie pracy. Według SN nie należy rozumieć pracy w potocznym tego słowa znaczeniu, ale jako wykonywanej na podstawie nawiązanego stosunku prawnego stanowiącego tytuł ubezpieczenia wypadkowego.

Zgodnie z przepisami wypadek ma związek z pracą, gdy zdarzył się podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności bądź poleceń przełożonych (podejmowanych nie tylko w miejscu wykonywania pracy, ale także poza takim miejscem).

Według SN związek wypadku z pracą podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności bądź poleceń przełożonych może i powinien być postrzegany nie tylko w normatywnym (umówionym) czasie pracy, ale również czasie bezpośrednio poprzedzającym podjęcie wykonywania umówionych czynności, a także podczas wykonywania zadań w ponadnormatywnym czasem pracy.

SN podkreślił, że samo fizyczne stawienie się w miejscu pracy nie wyczerpuje treści obowiązku świadczenia pracy, jeżeli pracownik nie jest gotowy do jej wykonywania. Świadczenie pracy w rozumieniu ustawy wypadkowej nie może być pojmowane jako samo przebywanie w zakładzie pracy. Nie wystarczy bowiem sama fizyczna tam obecność pracownika. Konieczne jest pozostawanie pracownika w dyspozycji pracodawcy.

Jak podkreślił SN zdarzenie wypadkowe pozostaje w związku z pracą w sytuacji, w której wprawdzie nie zaszło w czasie normalnych czynności związanych z procesem pracy, ale pozostaje w związku z tym procesem.

Związek wypadku z pracą rozpoczyna się z chwilą przekroczenia wejścia na teren będący we władaniu zakładu pracy, bez względu na to, czy władanie takie jest samodzielne. W praktyce mogą to być brama wejściowa na teren zakładu pracy czy drzwi do budynku, w którym znajduje się zakład pracy.

Natomiast związek wypadku z pracą – w aspekcie wypadku przy pracy – kończy się z opuszczeniem tak rozumianego terenu zakładu pracy. Związku takiego nie przerywają przerwy w pracy powodowane względami bytowymi, fizjologicznymi lub organizacyjnymi wynikającymi z procesu samej pracy.

Kolejna kwestia z definicji wypadku przy pracy to wypadek w trakcie wykonywania polecenia służbowego. Tu trzeba zauważyć, że pracodawca może wydawać polecenia dotyczące sposobu wykonywania pracy, a w szczególnych przypadkach także innej, niż umówiona, jeżeli nie powoduje to obniżenia wynagrodzenia i odpowiada kwalifikacjom pracownika. Natomiast pracownik zobowiązany jest stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę.

Polecenia może wydawać sam pracodawca ale i działające w jego imieniu osoby, którym pracownik podlega w ramach zakładowej struktury organizacji oraz stanowisk pracy.

Ponadto pamiętajmy, że wypadek ma także związek z pracą, gdy zdarzył się podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia.

W tej właśnie kwestii wypowiedział się również SN. Jego zdaniem ocena działania w interesie pracodawcy powinna uwzględniać intencje pracownika bez względu na rzeczywiście osiągnięty efekt, chyba że podjęte działanie w sposób rażący narusza prawo lub zasady współżycia społecznego.

Natomiast w świetle tezy wyroku Sądu Najwyższego z 17 lipca 2006 r., sygn. akt I UK 28/06 możliwe jest uznanie związku z pracą nie tylko wypadku, który zdarzył się podczas wykonywania przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, ale również takiego, który nastąpił w związku z wykonywaniem tego rodzaju czynności. Związek funkcjonalny wypadku z pracą istnieje niezależnie od czasu i miejsca, w którym wypadek nastąpił.

Wypadek ma również związek z pracą, gdy zdarzył się w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Kryterium tej grupy wypadków jest łączne spełnienie warunków pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Według SN pozostawanie pracownika w dyspozycji pracodawcy należy rozumieć jako pozostające w bezpośrednim czasowym związku z wykonywaną pracą.

Miejmy na uwadze, że droga między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy powinna być najkrótszą lub najdogodniejszą i być pokonywana bez zbędnej zwłoki przy uwzględnieniu ewentualnych elementów wynikających z potrzeb życiowych.

Rozpatrując ewentualność zerwania związku wypadku z pracą zdaniem SN należy mieć na uwadze, że nie zawsze miejscem wykonywania pracy jest teren zakładu pracy, a czasem pracy pracownika czas pracy zakładu pracy, jako całości. Oznacza to, że uwzględnieniu powinno podlegać miejsce pracy, którym może być także miejsce stałego lub czasowego zamieszkania pracownika albo jakiekolwiek inne miejsce, a czasem pracy pracownika – dowolna pora doby, jeżeli wykonywanie pracy w takich miejscach i w takiej porze przewiduje treść wiążącego strony stosunku prawnego (np. umowy o pracę).

Jednak nie zachodzi związek wypadku z pracą podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności bądź poleceń przełożonych w przypadku, gdy pracownik (poszkodowany w wypadku) w przeznaczonym na pracę czasie zachowuje się w taki sposób albo przedsiębierze takie czynności, które nie wynikają z zawartego stosunku obligacyjnego lub są z nim niezgodne.

Związek wypadku z pracą zostaje zerwany w szczególności, gdy pracownik:

• bez usprawiedliwienia prawnego nie wykonuje pracy w czasie i w miejscu, w którym pracę powinien wykonywać – nie dotyczy to jednak krótkotrwałych przerw pozostających w związku z wykonywanymi normalnie czynnościami (wyrok Sądu Najwyższego z 23 września 1999 r., I UKN 130/99, OSNAPiUS 2001/3/76),

•   opuścił miejsce pracy w godzinach pracy w celu załatwienia jego prywatnych spraw, a wypadek nastąpił po opuszczeniu przez pracownika miejsca pracy.

Istotną kwestią mającą kolosalny wpływ na związek wypadku z pracy jest zagadnienie stanu nietrzeźwości pracownika, który uległ wypadkowi. Orzecznictwo SN dotyczące takiego stanu jako przyczyny zerwania związku wypadku z pracą jest niejednolite, i tak na przykład:

• nietrzeźwość pracownika wyłącza z istoty rzeczy jego gotowość do pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 7 marca 2006 r., I UK 127/05),

• ustawa wypadkowa za wypadek przy pracy uważa nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą, natomiast stan po spożyciu alkoholu zrywa związek z pracą, a wypadek w takiej sytuacji nie może być kwalifikowany jako wypadek przy pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 7 marca 2005 r., I UK 127/2005),

• spożywanie alkoholu w czasie pracy nie zawsze prowadzi do zerwania związku z pracą (wyrok Sądu Najwyższego z 2 lutego 2000 r., II UKN 356/99, OSNAPiUS 2001/12/422),

• stan nietrzeźwości świadczy o naruszeniu dyscypliny pracy i uzasadnia wyciągnięcie stosownych konsekwencji, włącznie do rozwiązania umowy o pracę ze skutkiem natychmiastowym z powodu ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych, nie stanowi natomiast zerwania więzi z pracą (wyrok Sądu Najwyższego z 30 stycznia 1986 r., I PRN 20/85).