CIOP-PIB: Czy można poprawić zdrowie psychofizyczne i zdolność do pracy nauczycieli?

Plakat pt. „Po pracy odpoczywajcie rodacy!” Małgorzaty Komorowskiej – II nagroda w 14. edycji konkursu na plakat bezpieczeństwa pracy pn. "Praca a czas wolny" (2005 r.).

Naukowcy z CIOP-PIB podjęli prace badawcze, których celem jest ocena zdrowia psychicznego i fizycznego nauczycieli szkół podstawowych i średnich oraz określenie jego psychospołecznych uwarunkowań występujących w środowisku pracy, a także poza nim. Wybór nauczycieli, jako grupy badanej, podyktowany był kilkoma przesłankami:

1. Jak wynika z badań, jest to grupa zawodowa silnie podatna na stres zawodowy i jego negatywne skutki.

2. Nauczyciele to pracownicy wykorzystują dom jako część swojego miejsca pracy, stąd ryzyko pojawienia się konfliktów na linii praca – życie osobiste jest wysokie.

3. Jest to grupa, w której proces regeneracji po pracy może być problematyczny. Organizacja dnia pracy nauczyciela w dużej mierze zależy od systemu szkolnego – np.: czas pracy, a także liczba i czas trwania przerw między zajęciami jest odgórnie zaplanowany, poza tym przerwy w pracy nauczycieli mogą być przerywane (np.: przez uczniów, bądź kolegów proszących o pomoc), podczas przerw mogą im zostać zlecone dodatkowe zadania (np. nadzorowanie uczniów).

Wielu nauczycieli swoje zadania związane z pracą realizuje w domu, a to może znacznie utrudniać rozdzielenie czasu przeznaczonego na pracę i odpoczynek oraz zdystansowanie się od spraw zawodowych, np.: myśli o pracy mogą zostać wywołane widokiem niesprawdzonych testów, bądź zeszytów do przejrzenia. To wszystko może osłabiać poczucie kontroli, utrudniać regenerację i w konsekwencji pogarszać funkcjonowanie zawodowe nauczycieli.

W badaniach CIOP-PIB przeprowadzonych w okresie kwiecień – czerwiec 2023 r. wzięło udział 503 nauczycieli szkół podstawowych (n = 253) i średnich (n = 250) w wieku 30 – 60 lat, ze stażem pracy w zawodzie wynoszącym od 2 do 37 lat. Pod względem liczebności przeważały kobiety (n = 301, 60%). Badania zrealizowane były metodą ilościową CAWI (wywiad wspomagany komputerowo). Do badania wylosowano placówki z województwa świętokrzyskiego, wielkopolskiego, mazowieckiego, podkarpackiego oraz małopolskiego. Ogółem przebadano nauczycieli zatrudnionych w 28 szkołach (w tym 12 podstawowych i 14 średnich) z terenów wiejskich (20,1%) oraz miast do 50 tys. (22,7%), 50-150 tys. (15,5%), 150-500 tys. (32,2) i powyżej 500 tys. mieszkańców (9,5%).

Należy podkreślić, że stres doświadczany przez nauczycieli ma wpływ nie tylko na pracę ich samych lecz także na funkcjonowanie współpracowników, a także uczniów – podkreśla dr hab. Łukasz Baka, psycholog z Pracowni Psychologii i Socjologii Pracy CIOP-PIB, kierownik projektu badawczego. Badacze znaleźli na przykład pozytywną korelację między lękiem jako stanem nauczycieli, a lękiem jako stanem ich uczniów. Nie jest do końca jasny kierunek tej zależności, prawdopodobne jest jednak, że zachodzi tutaj zjawisko sprzężenia zwrotnego - lęk nauczycieli przenosi się na ich uczniów, a następnie zwrotnie oddziałuje na nauczycieli.

Do badanych przez naukowców z CIOP-PIB uwarunkowań włączono:

• czynniki ryzyka (wymagania w pracy),

• silne strony (zasoby w pracy),

• sposoby funkcjonowania nauczycieli w czasie wolnym, tj. metody regeneracji po pracy i ruminacje o pracy (czyli natrętne myśli o pracy).

Wymagania w pracy dotyczyły wymagań ilościowych, emocjonalnych i poznawczych oraz tempa pracy i mobbingu. Zasoby w pracy objęły poczucie kontroli w pracy, wsparcie od przełożonych i współpracowników oraz sprawiedliwość organizacyjną. Sposoby funkcjonowania po pracy dotyczyły czterech rodzajów regeneracji po pracy (psychicznego oderwania od pracy, relaksu, doświadczania mistrzostwa i kontroli w czasie wolnym), z kolei ruminacje dotyczyły dwóch rodzajów natrętnych myśli o pracy - ruminacji afektywnych i myśli skoncentrowanych na rozwiązaniu problemu. Za wskaźniki zdrowia psychofizycznego przyjęto w badaniach wyczerpanie, depresję oraz zdolność do pracy.

Przeprowadzone analizy wyników badań wykazały, że wszystkie uwzględnione w badaniach wymagania w pracy wiążą się dodatnio z wyczerpaniem i depresją, ujemnie zaś ze zdolnością do pracy.

Cztery zasoby w pracy (kontrola, wsparcie od współpracowników, wsparcie od przełożonych oraz sprawiedliwość organizacyjna) w sposób zróżnicowany wiążą się z wszystkimi trzema wskaźnikami zdrowia (wyczerpaniem, depresją i zdolnością do pracy). Sprawiedliwość organizacyjna oraz dwa rodzaje wsparcia (od współpracowników i od przełożonych) dodatnio i istotnie statystycznie korelują ze zdolnością do pracy, ujemnie zaś z depresją. Dodatkowo sprawiedliwość wiąże się z niskim wyczerpaniem. Wysokiemu poczuciu kontroli w miejscu pracy odpowiada niskie wyczerpanie i depresja.

Cztery rodzaje regeneracji po pracy (psychiczne oderwanie od pracy, relaks, doświadczanie mistrzostwa oraz kontrola po pracy) wiążą się dodatnio ze zdolnością do pracy i ujemnie z wyczerpaniem i depresją. Z kolei dwa rodzaje myśli ruminacyjnych (ruminowanie afektywne i myślenie o rozwiązaniu problemu) są ujemnie skorelowane ze zdolnością do pracy, dodatnio zaś z wyczerpaniem i depresją.

Można zatem powiedzieć, że regeneracja po pracy sprzyja zdrowiu psychofizycznemu i wzmaga zdolność do pracy nauczycieli, z kolei myślenie o pracy w czasie wolnym może przyczyniać się zarówno do osłabienia zdrowia psychofizycznego, jak i zdolności do pracy w tej grupie zawodowej – podsumowuje uzyskane wyniki dr hab. Łukasz Baka, kierownik projektu.

Rys. Schemat przedstawiający badane zależności w grupie nauczycieli

W kolejnym etapie prac (2024 r.) zaplanowano przeprowadzenie wywiadów pogłębionych z nauczycielami i kadrą kierowniczą placówek oświatowych na temat fizycznych i psychospołecznych warunków pracy nauczycieli, stanu zdrowia psychofizycznego oraz potrzeb w zakresie sposobów lepszego radzenia sobie ze stresem i mobbingiem w szkole. W 2025 roku natomiast wyniki badań zostaną wykorzystane do przygotowania specjalistycznej aplikacji mobilnej FITNESS DLA NAUCZYCIELI zachęcającej do aktywności fizycznej w przerwach w pracy oraz w czasie wolnym po pracy, a także materiału informacyjnego dla nauczycieli na temat radzenia sobie ze stresem oraz sposobów regeneracji organizmu po pracy.