Kontrola PIP w związku z bezpośrednim zagrożeniem zdrowia i życia pracowników

Organy PIP, jako wyspecjalizowane instytucje powołane do nadzoru i kontroli, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa pracy, są wyczulone na wszelkie uchybienia w procesie pracy związane z bezpośrednim zagrożeniem zdrowia lub życia pracowników oraz osób postronnych. W interesie pracodawcy, jako podmiotu potencjalnie kontrolowanego, jest podejmowanie niezwłocznych i skutecznych działań zmierzających do usunięcia bezpośredniego zagrożenia, co pozwoli zapobiec wystąpieniu wypadku mogącego nosić znamiona wypadku przy pracy.

Stan bezpośredniego zagrożenia może i powinien być stwierdzony, a następnie usunięty bez angażowania organów kontroli nad warunkami pracy. Jeżeli jednak tak się nie stanie, a informacja o bezpośrednim zagrożeniu dotrze do PIP, wówczas uruchomienie procedury kontrolnej jest nieuniknione – ze wszystkimi wynikającymi środkami prawnymi.

Zanim inspektor pracy podejmie kroki zmierzające do zobowiązania podmiotu kontrolowanego do usunięcia nieprawidłowości w przypadku stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia zdrowia czy życia zatrudnionych, musi przeprowadzić kontrolę. Proces jej prowadzenia uregulowany jest w ustawie o Państwowej Inspekcji Pracy.

Aby kontrola mogła przebiegać w sposób sprawny i niezakłócony, przepisy ustawy o PIP dają inspektorom wiele uprawnień, których próba ograniczenia przez podmiot kontrolowany może być uznana za utrudnianie kontroli.

Omawiając podstawowe zagadnienia postępowania kontrolnego, warto zwrócić uwagę na przepis art. 26 ust. 4 ustawy z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2017 r., poz. 786; dalej: ustawa o PIP), zgodnie z którym inspektor jest upoważniony do swobodnego poruszania się po terenie podmiotu kontrolowanego bez obowiązku uzyskiwania przepustki. Konkretyzacją powyższego przepisu jest uprawnienie do wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotu kontrolowanego.

Z możliwością swobodnego poruszania się po terenie podmiotu kontrolowanego koresponduje uprawnienie do przeprowadzenia oględzin:

• obiektów,
• pomieszczeń,
• stanowisk pracy,
• maszyn i urządzeń,
• przebiegu procesów technologicznych oraz
• pracy.

Zgodnie z art. 23 pkt 7 ustawy o PIP oględziny te mogą być dokumentowane za pomocą urządzeń rejestrujących dźwięk lub obraz.

Inspektor ma prawo ponadto żądać od podmiotu kontrolowanego przedstawienia dokumentacji z zakresu:

• budowy,
• przebudowy lub
• modernizacji,
• uruchomienia

zakładu pracy. W ramach powyższego kontrolowany jest obowiązany przedstawić inspektorowi:

• plany,
• rysunki techniczne,
• dokumentację techniczną oraz technologiczną,
• wyniki ekspertyz badań oraz pomiarów dotyczących produkcji lub innej działalności podmiotu kontrolowanego.

Kontrolowany podmiot, a właściwie jego przedstawiciel może w pełni zaakceptować ustalenia inspektora pracy zawarte w dokumentacji pokontrolnej. Może jednak po przeanalizowaniu treści protokołu dojść do przekonania, że część ustaleń – w tym dotyczących bezpośredniego charakteru stwierdzonych zagrożeń – jest błędna. W takim wypadku zawsze istnieje możliwość wniesienia zastrzeżeń do protokołu kontroli, co wynika z art. 31 ust. 2 pkt 15 ustawy o PIP.

Zgodnie z art. 31 ust. 5 ustawy o PIP  zastrzeżenia można wnieść w terminie 7 dni od dnia przedstawienia protokołu. Wniesienie zastrzeżeń w pisemnej formie we właściwym terminie nakłada na inspektora pracy obowiązek ich zbadania. Warto tym samym dobrze przemyśleć treść pisma, które będzie stanowiło polemikę z treścią ustaleń poczynionych przez inspektora.

Jeżeli pracodawca zamierza wdać się w dyskusję z inspektorem za pośrednictwem zastrzeżeń, powinien odnieść się do poszczególnych części i ustaleń zawartych w treści protokołu. W przypadku gdy dotyczą one bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia pracowników, pracodawca lub jego przedstawiciel powinien skoncentrować się na próbie wykazania, że zagrożenie nie ma charakteru bezpośredniego.

W zależności od stwierdzonych w trakcie kontroli nieprawidłowości, inspektorzy pracy są uprawnieni – a właściwie zobowiązani – do podjęcia działań mających na celu przywrócenie właściwego stanu przestrzegania przepisów prawa pracy w tym w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. W przypadku gdy w wyniku kontroli inspektor ustalił zagrożenia mające charakter bezpośredniego zagrożenia, wówczas z całą pewnością skieruje do podmiotu kontrolowanego środek prawny, jakim jest nakaz.

Mimo braku definicji omawianego środka prawnego, przyjmuje się, że nakaz (lub zakaz) to każde wydane przez inspektora pracy rozstrzygnięcie będące decyzją administracyjną. W przypadku nakazów dotyczących bezpośredniego zagrożenia zdrowia czy życia forma inna niż pisemna jest jak najbardziej zrozumiała. Jak wiadomo, sporządzenie decyzji w formie pisemnej zajmuje czas, w którym z uwagi na stwierdzone zagrożenia może zdarzyć się np. wypadek przy pracy. Zatem wydawanie decyzji w formie ustnej w przypadku stwierdzenia bezpośrednich zagrożeń jest jak najbardziej zasadne i dopuszczalne.

Nakaz wstrzymania prac lub działalności wykorzystywany jest przez inspektorów pracy, w przypadku gdy ustalenia stanu faktycznego poczynione w trakcie kontroli potwierdzają istnienie bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracowników bądź innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność.

W przypadku gdy pracodawca prowadzi działalność, w ramach której fragment działalności realizowany jest w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia, wówczas inspektor wydaje nakaz wstrzymania określonych prac. Jeżeli jednak cała działalność pracodawcy odbywa się w warunkach zagrożenia zdrowia lub życia, wówczas wydawany jest nakaz wstrzymujący działalność.

W sytuacji gdy z ustaleń poczynionych w trakcie kontroli wynika, że do pracy zostały dopuszczone osoby wbrew przepisom obowiązującym przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych, nieposiadające odpowiednich kwalifikacji, inspektor jest uprawniony do wydania nakazu skierowania pracowników lub innych osób do innych prac.

Kwestią ocenną jest określenie, czy stan faktyczny uprawniający inspektora pracy do wydania nakazu skierowania pracowników do innych prac wiąże się z bezpośrednim zagrożeniem dla zdrowia lub życia – niemniej jednak dla porządku warto omówić ten szeroko stosowany przez inspektorów środek prawny.

• Nakaz skierowania pracowników do innych prac może nastąpić w dwóch niezależnych przypadkach: Pierwszym z nich jest dopuszczenie pracownika do prac wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych.

• Drugi przypadek uzasadniający wydanie nakazu skierowania pracowników do innych prac to ujawnienie faktu świadczenia pracy przez osoby nieposiadające wymaganych do tego kwalifikacji.

Każdy pracodawca ma obowiązek zapewnienia, aby wykorzystywane w procesach pracy maszyny i inne urządzenia techniczne zapewniały bezpieczne i higieniczne warunki pracy, w szczególności zabezpieczały pracownika przed urazami, działaniem niebezpiecznych substancji chemicznych, porażeniem prądem elektrycznym, nadmiernym hałasem, działaniem drgań mechanicznych i promieniowania oraz szkodliwym i niebezpiecznym działaniem innych czynników środowiska pracy. W sytuacji gdy inspektor stwierdzi, że eksploatowanie określonych maszyn czy urządzeń stwarza bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, jest uprawniony do wydania decyzji wstrzymującej używanie takiego sprzętu.

Obok nakazów inspektorzy mają prawo wydawać również decyzje zakazujące. W przeciwieństwie do wcześniej omówionych środków prawnych, zakaz wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy zagraża bezpośrednio zdrowiu lub życiu ludzi, jest stosunkowo nowym instrumentem na wyposażeniu inspektorów pracy. Powyższy zakaz jest często stosowany podczas kontroli pracodawców należących do branży budowlanej – gdzie o bezpośrednie zagrożenia nietrudno.

Do najbardziej radykalnych środków prawnych podejmowanych przez organy PIP w związku z bezpośrednim zagrożeniem zdrowia i życia pracowników zalicza się decyzję zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalności określonego rodzaju. Omawiany środek prawny wydawany jest w szczególnych przypadkach przy łącznym spełnieniu dwóch przesłanek:

1)      wystąpieniu naruszenia przepisów, które w sposób bezpośredni zagraża życiu lub zdrowiu pracowników, osób świadczących pracę na innej podstawie, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą,

2)      naruszeniach w zakresie bezpieczeństwa pracy, które mają charakter trwały i niemożliwy do usunięcia na skutek pozostałych środków prawnych, jakie może wykorzystać inspektor pracy.

Z praktyki inspektorskiej wynika, że najczęstsze przypadki, kiedy wydawana jest decyzja dotycząca zakazu prowadzenia działalności, to niespełnianie przez obiekty i pomieszczenia pracy wymogów techniczno-budowlanych.

Do przypadków naruszeń skutkujących wydaniem omawianego środka prawnego zalicza się ponadto brak zapewnienia warunków użytkowych, które korespondowałyby z rzeczywistym przeznaczeniem obiektu – co ma bezpośredni wpływ na stan bezpieczeństwa i higieny pracy.

Warto mieć świadomość, że decyzja dotycząca zaprzestania prowadzenia działalności lub działalności określonego rodzaju wydawana jest nie przez inspektora pracy przeprowadzającego kontrolę, ale przez okręgowego inspektora pracy – na podstawie wniosku w tej sprawie skierowanego przez inspektora. Okręgowy inspektor pracy w takim przypadku występuje jako organ I instancji. Podmiot kontrolowany, który jest niezadowolony z wydanej decyzji, ma prawo się od niej odwołać do Głównego Inspektora Pracy, który w tym przypadku występuje jako organ II instancji.