Profilaktyczna opieka zdrowotna, czyli kiedy pracownik powinien wykonać badania wstępne, okresowe oraz kontrolne

Jednym z podstawowych praw pracowniczych jest prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Jego podstawą są postanowienia zawarte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, które zostały rozwinięte przepisami ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.; dalej: kp), a także innych aktów prawnych. Odpowiedzialność za stan bhp w zakładzie pracy ponosi pracodawca. Zagwarantowanie pracownikom odpowiednich warunków pracy stanowi element podstawowego obowiązku pracodawcy ochrony życia i zdrowia pracowników. Ochrona życia i zdrowia pracowników jest bowiem treścią tej zasady prawa pracy.

Zgodnie z postanowieniami kp do obowiązków pracodawcy należy ocena i dokumentowanie ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz stosowanie niezbędnych środków profilaktycznych, które zmniejszają to ryzyko. Dodatkowo pracodawca informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które łączy się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Ponadto pracodawca jest zobowiązany m.in. do stosowania środków zapobiegających chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą:

• utrzymywania w stanie stałej sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników,

• przeprowadzenia na swój koszt, badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrowania i przechowywania wyników tych badań i pomiarów oraz udostępniania ich pracowników.

Badania profilaktyczne w szczególności wstępne, okresowe i kontrolne służą zapobieganiu chorobom zawodowym. Zakres oraz częstotliwość tych badań, są zależne od rodzaju pracy i stanowiska pracownika.

Sprawowanie profilaktycznej opieki zdrowotnej przybiera różne formy:

• wydawanie orzeczeń lekarskich zasadniczo o zdolności do pracy na określonym stanowisku bądź pobieraniu nauki, przeciwwskazaniach do pracy w określonym zawodzie lub na określonym stanowisku, konieczności rehabilitacji leczniczej lub zdrowotnej, konieczności przeniesienia do innej pracy, ograniczenia czasu pracy, potrzebie leczenia sanatoryjnego;

• prowadzenie działalności: konsultacyjnej, diagnostycznej oraz leczniczej w zakresie chorób zawodowych i parazawodowych;

• prowadzenie poradnictwa dla osób, u których stwierdzono pojawienie się objawów choroby zawodowej lub parazawodowej oraz dla osób z ubytkami zdrowia powstałymi na skutek wypadku przy pracy;

• wykonywanie szczepień ochronnych, koniecznych w związku z wykonywaną pracą;

• monitorowanie stanu zdrowia pracowników należących do grup szczególnego ryzyka;

• wykonywanie rehabilitacji leczniczej;

• udzielanie pierwszej pomocy w nagłych sytuacjach.

Zgodnie z przepisami kp badania profilaktyczne można podzielić na wstępne, okresowe i kontrolne.

Do badań profilaktycznych zalicza się badania celowe i końcowe.

Badaniami wstępnymi objęte są:

• osoby przyjmowane do pracy,

• pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska,

• pracownicy przenoszeni na stanowiska, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Obowiązek wykonania wstępnego badania lekarskiego istnieje również w przypadku ponownego – po przerwie – zatrudnienia pracownika na tym samym stanowisku i w tym samym charakterze.

Co ważne, ocena stanu zdrowia, która ma miejsce w toku wstępnego badania profilaktycznego, jest podstawą do późniejszej oceny zmiany stany zdrowia w toku kolejnych badań.

Badania okresowe = profilaktyka

Celem badań okresowych jest możliwie wczesne wykrycie zmian w stanie zdrowia pracownika i podjęcie profilaktycznych czynności mających poprawić stan zdrowia lub zapobiec jego dalszemu pogarszaniu się poprzez odpowiednie działania medyczne i techniczne.

Obowiązkiem pracodawcy, w przypadku zatrudnienie pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych bądź pyłów zwłókniających, jest zagwarantowanie przeprowadzenia okresowych badań lekarskich również wówczas, jeżeli:

• pracownik przestaje pracować w kontakcie z tymi zagrożeniami,

• pracownik przestaje pracować w tym zakładzie – ale jedynie wówczas, gdy pracownik po zaprzestaniu pracy sam zgłosi wniosek o obejmowaniu go nadal badaniami okresowymi.

O częstotliwości oraz zakresie wykonywania okresowych badań lekarskich przesądza rodzaj wykonywanej pracy oraz warunki, w jakich praca jest świadczona, w szczególności zagrożenia zdrowotne, ich rodzaj oraz natężenie a także specyficzne wymogi wykonywania pracy np. obsługa suwnic, lotnicy.

Częstotliwość wykonywania okresowych badań lekarskich została określona postanowieniami rozporządzenia ministra zdrowia i opieki społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych dla celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. nr 69, poz. 332 ze zm.).

Badania kontrolne są przeprowadzane w przypadku niezdolności pracownika do pracy, która trwa dłużej niż 30 dni, w celu ustalenia, czy pracownik jest zdolny do pracy na dotychczasowym stanowisku. Tak więc, jeśli pracownik jest nieobecny w pracy z powodu choroby co najmniej 31 dni, to przed ponownym przystąpieniem do pracy pracodawca powinien mu wydać skierowanie na badanie lekarskie w celu ustalenia, czy jest zdolny do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku i wymiarze czasu pracy.

Biorąc pod uwagę wszystkie rodzaje badań lekarskich to w związku z badaniami kontrolnymi pojawia się najwięcej problemów. Wynikają one z powiązaniem wykonania badań kontrolnych z możliwością rozwiązania stosunku pracy z pracownikiem, który przebywał na długotrwałym zwolnieniu lekarskim. Z uwagi na fakt, iż kontrolne badania lekarskie mogą potwierdzić pracodawcy, iż pracownik nie odzyskał zdolności do pracy, a co za tym idzie, istnieje możliwość rozwiązania stosunku pracy na podstawie art. 32 kp pracownicy często dążą do uniknięcia tych badań. Bezskuteczna będzie próba uniknięcia rozwiązania stosunku pracy polegająca na niestawieniu się w pracy i próbie przedstawienia zastępczego zaświadczenia, które potwierdza zdolność do pracy. Pracodawca w takim przypadku nie ma obowiązku kierowania pracownika na badanie kontrolne i może dokonać rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Zdarza się, że pracownik w celu uniknięcia przeprowadzenia badań kontrolnych składa wniosek o urlop wypoczynkowy na okres przypadający bezpośrednio po okresie niezdolności do pracy. W takiej sytuacji, zgodnie z stanowiskiem przyjętym w orzecznictwie sądowym gdy pracodawca podejmuje próbę skierowania pracownika na badania lekarskie przed rozpoczęciem urlopu wówczas pracownik powinien się im poddać przed udaniem się na urlop. Natomiast jeśli nie będzie miał w praktyce takiej możliwości, a skierowanie na badanie zostanie pracownikowi dostarczone, zaniechanie przeprowadzenia badań będzie stanowiło dla pracownika ryzyko. Jeśli bowiem nie uzyska zaświadczenia, które będzie potwierdzało zdolność do pracy, to jego nieobecności nie będzie można potraktować jako urlopu, a będzie ona nieobecnością nieusprawiedliwoną ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu.

W sytuacji, gdy pracownik został dotknięty chorobą zawodową przeprowadzane są badania celowe. Pracodawca jest zobligowany do zlecenia badania celowego u tych pracowników, którzy są zatrudnieni na stanowiskach pracy, na których występują podobne zagrożenia.

Poza profilaktycznymi badaniami lekarskimi, o których mowa powyżej pracodawca ma obowiązek przeprowadzić badania dodatkowe (końcowe) w przypadkach określonych w art. 229 § 5 kp, a więc:

• w przypadku zaprzestania pracy wykonywanej w warunkach narażenia na działania substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających,

• po rozwiązaniu stosunku pracy, gdy zainteresowana osoba wystąpi z wnioskiem o objęcie takimi badaniami.